भारतीयपरम्परादिशा दाम्पत्यविच्छेदपरिहारोपायाः

Abstract

भारतीयपरम्परायां षोडशसंस्कारेषु मुख्यतमोऽयं विवाहसंस्कारः, अनेन संस्कारेणैव दम्पत्योरविच्छिन्नः सम्बन्धः स्थाप्यत इति जगति प्रसिद्धम् । विवाहसंस्काराद्गृहस्थाश्रम आरभ्यते, असावाश्रम एव सर्वेषामाश्रमाणां जीवातुर्भवति अतः उच्यते “धन्यो गृहस्थाश्रमः” । दम्पती धर्मपूर्वकयज्ञादिं प्रति विवाहसंस्कारादेवाधिकारिणौ । विवाहात्परमुभावपि विवाहप्रयोजनं ‘प्रजातन्तोरखण्डता, परस्परसाहाय्येन धर्मार्थकाममोक्षसिद्धिश्च’ साधयन्तौ जीवनकालं यापयतः ।

किन्त्वद्यत्वे पवित्रेऽस्मिन् गृहस्थजीवने वर्धमानाऽस्त्येका महती समस्या ‘दाम्पत्यविच्छेदः (Divorce) इति। वैदिककाले न तथोपलभ्यते स्म समस्या इयम्, किन्तु यदा भारतीयसंविधाने दाम्पत्यविच्छेदः इति अधिनियमः स्थापितस्तदारभ्य विवाहात्परं किञ्चित्कालादेव अविच्छिन्नं बन्धं विस्मृत्य क्षुल्लककारणेनैव विच्छेदाय प्रवृत्ता भवन्ति गृहस्थाः । यदि प्राणहरणादिकादिवद्बलवत्कारणमस्ति चेच्छक्यते कर्तुं दाम्पत्यविच्छेदः किन्तु सन्ति कन्याधनादिकानि क्षुल्लकान्याधुनिककारणानि येषामाधारेण विच्छेदाय प्रवृत्ताः भवन्ति ।

अस्मिन् पत्रे मुख्यतया वर्धमानाया अस्या दाम्पत्यविच्छेदसमस्यायाः कानिचन आधुनिककारणानि तथा च धर्मशास्त्रादिषु प्रसिद्धानि कानिचन प्राचीनकारणानि सङ्गृह्य दाम्पत्यविच्छेदकारणानां कथं परिहारः कर्तुं शक्यते तच्चिन्तनं क्रियते। तत्कृते पुराणेतिहासकाव्यादिषूपलब्धाभिः कथाभिः कविगुरुजनानामुपदेशैश्च यथाशक्यं तथा विच्छेदपरिहारोपायाः प्रदर्शिताः सन्ति ।